De Waaiersluis en de strijd tegen verlanding van de Hollandse IJssel

Op 31 mei is de 166 jaar oude Waaiersluis in Gouda officieel heropend na een grondige opknapbeurt. De sluis speelde destijds een belangrijke rol in het beter bevaarbaar maken van de Hollandse IJssel. Want de rivier kampt na de afdamming bij ’t Klaphek in IJsselstein in 1285 eeuwenlang met verlanding.

In die tijd staat er in de zomer vaak maar veertig centimeter water in de IJssel, waardoor kleine vrachtschuiten vanuit Gouda en Schoonhoven via een omweg door de Lopikerwaard, via Polsbroek en Benschop, moeten varen om in Utrecht te komen.

Kaart ‘Van der Ysele’

In 1498 verschijnt een kaart die verschillende mogelijkheden laat zien om de problemen te verhelpen. Deze kaart, ‘Van der Ysele’, is één van de oudste kaarten van Nederland. Eén van de mogelijke oplossingen voor het verlandingsprobleem is het weer openen van de IJsseldam uit 1285 bij ’t Klaphek, en het leggen van een dam bij IJsselstein. Door de schurende werking van het Lekwater zou de IJssel dan in elk geval bovenstrooms dieper worden. Een andere variant is een dam bij Krimpen aan den IJssel, op de plek van de huidige stormvloedkering. Nog een andere variant is een dam op de plek van de huidige Waaiersluis. Alle plannen hebben echter zowel voor- als tegenstanders, dus gebeurt er eeuwenlang niets.

Grote problemen met verlanding

Eind 15e en begin 16e eeuw is de verlanding zo ernstig, dat de polders in het land van Montfoort in de zomermaanden geen water uit de IJssel kunnen inlaten, waardoor weilanden uitdrogen, sloten droog komen te staan en koeien van het ene in het andere weiland lopen. Omgekeerd wordt het in tijden van wateroverlast steeds moeilijker om water te lozen. De oprichting van een hoogheemraadschap voor de IJssel moet soelaas bieden. De heemraden en de dijkgraaf moeten er op toezien dat iedere landgebruiker langs de IJssel zijn deel in goede staat houdt door het uitbaggeren van de rivier en het snoeien van onkruid. Bij in gebreke blijven werd een boete van één gulden en één stuiver opgelegd. Vermoedelijk werkt dit regime niet voldoende, want in 1810 lanceert ingenieur Arie Blanken, inspecteur van ’s Rijks Waterstaat, een plan. Een dam met spui- en schutsluizen in Krimpen aan den IJssel moet zorgen voor een gegarandeerd waterpeil, afvoer van water, doorgang voor schepen en het schuren (op diepte houden) van de rivier. Ook dit plan haalt het niet.

De kracht van water benutten

Twee jaar eerder had zijn broer Jan Blanken, óók inspecteur en ingenieur bij ’s Rijks Waterstaat, al geëxperimenteerd met waaierdeuren. Die werken met de kracht van water. Ze kunnen tegen de stroom in gesloten worden, zelfs als de stroming heel sterk is. Hij test zijn vinding in IJsselstein, in de Benschoppersluis. Die wordt tijdelijk uitgerust met waaierdeuren. Die test is zo bijzonder, dat zelfs koning Lodewijk Napoleon in 1808 een kijkje komt nemen!

Schilderij van Jan Blanken Jansz. (1755-1838), inspecteur-generaal van Waterstaat, gemaakt door Jean Augustin Daiwaille. Collectie Rijksmuseum

Jan krijgt octrooi op het principe van de waaierdeuren. Die worden op dertig plaatsen in ons land toegepast. Ook in de Hollandse IJssel in Gouda, waar tussen 1854 en 1856 het Waaiersluiscomplex wordt gebouwd. Een mooie combinatie van de waterbouwkundige ontwerpen van de beide broers Blanken! Met de bouw van de Waaiersluis krijgt de Hollandse IJssel van Gouda tot aan het huidige Nieuwegein een vast peil en heet voortaan Gekanaliseerde Hollandsche IJssel. De problemen met de scheepvaart zijn daarmee verleden tijd.

Opknapbeurt Gekanaliseerde Hollandsche IJssel

Anno 2022 zijn we volop bezig met een grote opknapbeurt van de Gekanaliseerde Hollandsche IJssel. In mei is de renovatie van de Waaiersluis afgerond en eind dit jaar is de rivier over de hele lengte van Nieuwegein tot Gouda gebaggerd. In 2025 zijn ook de dijken en oevers opgeknapt. Nieuwsgierig naar de planning? Neem eens een kijkje op de webpagina’s van het project: Gekanaliseerde Hollandsche IJssel - HDSR